Επιληψία είναι μια οικογένεια από διαφορετικές διαταραχές που έχουν ως κοινό σημείο τους επαναλαμβανόμενους παροξυσμούς με αιφνίδια, υπέρμετρη και ανώμαλη εκφόρτιση εγκεφαλικών νευρώνων. Οι επιληπτικοί παροξυσμοί μπορεί να προκαλούν σπασμούς (εάν συμμετέχει ο κινητικός φλοιός) ή και οπτικές, ακουστικές ή οσφρητικές ψευδαισθήσεις (εάν συμμετέχει ο βρεγματικός ή ο ινιακός φλοιός).

Αιτιολογία

Πρωτοπαθής: Όταν δεν εμφανίζεται συγκεκριμένο αίτιο που προκαλεί παροξυσμούς, το σύνδρομο καλείται πρωτοπαθής ή ιδιοπαθής επιληψία.

Δευτεροπαθής: Ένας αριθμός αναστρέψιμων διαταραχών, όπως είναι οι όγκοι, ο τραυματισμός της κεφαλής, η υπογλυκαιμία, οι λοιμώξεις των μηνίγγων, η απότομη στέρηση του αλκοόλ σε ένα αλκοολικό, μπορεί να προκαλέσει την εκδήλωση επιληπτικών κρίσεων.

Ταξινόμηση των επιληψιών

Η συμπτωματολογία κάθε τύπου επιληψίας εξαρτάται από την εντόπιση της νευρικής εκφόρτισης και από το βαθμό εξάπλωσης της ηλεκτρικής δραστηριότητας σε άλλους εγκεφαλικούς νευρώνες.

1. Μερική ή Εστιακή
1. Απλή: η ηλεκτρική διαταραχή δεν εξαπλώνεται, ο ασθενής δεν παρουσιάζει απώλεια συνείδησης, παρατηρείται σε οποιαδήποτε ηλικία.
2. Σύνθετη: ο ασθενής εμφανίζει σύνθετες ψευδαισθήσεις, νοητικές διαταραχές, απώλεια συνείδησης, κινητική δυσλειτουργία, παρατηρείται σε οποιαδήποτε ηλικία.

1. Γενικευμένη
1. Τονικοκλονική (grand mal): η πιο συχνή και δραματική που συνοδεύεται από απώλεια συνείδησης, τονικές και κλονικές φάσεις. Μετά τον παροξυσμό ακολουθεί περίοδος σύγχυσης και εξάντλησης.
2. Αφαίρεση (petit mal): σύντομη, απότομη και αυτοπεριοριζόμενη απώλεια συνείδησης, εμφανίζεται σε ηλικίες 3-5 ετών μέχρι την εφηβεία.
3. Μυοκλονική: σύντομα επεισόδια σύσπασης των μυών ως αποτέλεσμα νευρολογικής βλάβης. Είναι σπάνια.
4. Πυρετικοί σπασμοί: σε ηλικίες 3-5 μηνών, μικρά παιδιά εμφανίζουν σπασμούς σε ασθένειες που συνοδεύονται από υψηλό πυρετό, εντελώς καλοήθεις.
5. Επιληπτική κατάσταση (status epilepticus): οι παροξυσμοί επανέρχονται κατά σύντομα χρονικά διαστήματα.

Φαρμακευτική αντιμετώπιση

Οι παροξυσμοί, με την κατάλληλη φαρμακοθεραπεία, μπορούν να ελεγχθούν απόλυτα στο 50% περίπου των επιληπτικών ασθενών.

Η φαινυτοΐνη είναι το φάρμακο εκλογής για την έναρξη της θεραπείας, ιδιαίτερα σε ενηλίκους – είναι αποτελεσματική για την καταστολή της τονικοκλονικής και της μερικής επιληψίας. Η καρβαμαζεπίνη είναι πολύ αποτελεσματική (ιδιαίτερα στην τονικοκλονική) και συχνά αποτελεί το φάρμακο πρώτης εκλογής. Η φαινοβαρβιτάλη είναι φάρμακο πρώτης εκλογής στη θεραπευτική αντιμετώπιση υποτροπιαζουσών επιληπτικών κρίσεων σε παιδιά, συμπεριλαμβανομένων και των πυρετικών σπασμών. Το βαλπροϊκό οξύ είναι η πιο αποτελεσματική διαθέσιμη ουσία για την αντιμετώπιση της μυοκλονικής επιληψίας. Η αιθουσοξιμίδη αποτελεί φάρμακο πρώτης εκλογής για τις κρίσεις αφαίρεσης. Η διαζεπάμη είναι το φάρμακο εκλογής στην οξεία θεραπευτική αντιμετώπιση της επιληπτικής κατάστασης. Νέα αντιεπιληπτικά, η γκαμπαπεντίνη και η λαμοτριγίνη, έχουν εγκριθεί για την αντιμετώπιση της απλής μερικής ή της σύνθετης μερικής επιληψίας, καθώς και της γενικευμένης τονικοκλονικής επιληψίας. Νέες ουσίες, αποτελεσματικές στους ασθενείς που ανθίστανται στη θεραπεία εμφανίζοντας μερική επιληψία είναι οι τιαγκαμπίνη, τοπιραμάτη και βιγκαμπατρίνη.

Επιληψία και θρησκευτικά πρόσωπα

Ένας αριθμός ατόμων διακεκριμένων στην Θρησκεία είχαν επιληψία. Οι Devinsky και Lai συμπεριλαμβάνουν ανάμεσα στους διάσημους επιληπτικούς των θρησκειών τον Ιεζεκιήλ στον Εβραϊσμό, τον Μωάμεθ (569–623) του Ισλάμ και τον Βούδα (563–483 π.Χ.). Σύμφωνα με τον Dr. J. Engel, ίσως υπάρχει συνάφεια επιληπτικών συμπτωμάτων με τα πιστεύω αυτών των ατόμων.[εκκρεμεί παραπομπή] Παρόλο που ψυχολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες όπως το στίγμα, συμβάλλουν στις θρησκευτικές εμπειρίες με την επιληψία, ένας νευρολογικός μηχανισμός πολύ πιθανό να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Μια άλλη έρευνα υποστηρίζει ότι το φαινόμενο της αισθητής παρουσίας μπορεί να προκύψει ως επιληπτική αύρα με ή χωρίς θρησκευτική ερμηνεία. Πιθανή θρησκευτική ερμηνεία εξαρτάται από το συγκεκριμένο εθνο-πολιτισμικό υπόβαθρο του ατόμου.

Η επιληψία στην ιστορία

Τα συμπτώματα της επιληψίας αναγνωρίζονται από πολύ νωρίς και δίδονται σε αυτά υπερφυσικές ερμηνείες. Οι πιο πρώιμες αναφορές σε επιληψία χρονολογούνται στη 2η χιλιετηρίδα π.Χ. στη Μεσοποταμία όπου επιληπτικές αύρες, γενικευμένοι σπασμοί και άλλες όψεις αυτού που οι αρχαίοι ονόμαζαν ασθένεια της πτώσης (the falling disease) είχαν καταγραφεί με αξιοσημείωτα ακριβείς περιγραφές. Μία βαβυλωνιακή μια ασσυριακή πήλινη πινακίδα, που εκτιμάται να έγιναν μεταξύ 1067 και 1046 π.Χ., θεωρούνται τα αρχαιότερα ιατρικά κείμενα για την επιληψία.[εκκρεμεί παραπομπή] Στην Κίνα, διασώζεται το κλασικό κείμενο του Κίτρινου αυτοκράτορα για την εσωτερική ιατρική, γραμμένο περίπου το 1000 π.Χ. το οποίο περιγράφει συμπτώματα της σχιζοφρένειας, της άνοιας και της επιληψίας.[εκκρεμεί παραπομπή]

Οι υπερφυσικές θεωρίες παρέμειναν κυρίαρχες για την αιτιολόγηση της παράξενης συμπεριφοράς και των νοητικών ασθενειών για πολλούς αιώνες. Ωστόσο μαζί με αυτές τις αντιλήψεις συνυπήρχαν στο περιθώριο και οι ορθολογιστικές, όπως των Ιπποκρατικών.

Η επιληψία στην Αρχαία Ελλάδα

Στην αρχαία Ελλάδα, η επιληψία, ο σεληνιασμός, η ιερά νόσος, η Ηράκλεια νόσος, ο δαιμονισμός, χρησιμοποιούνταν παράλληλα, άλλοτε με την ίδια και άλλοτε με διαφορετική ερμηνεία. Οι ονομασίες αυτές είχαν ως προέλευση είτε την αιτιολογία της επιληψίας (ιερά, σεληνιασμός και δαιμονισμός) είτε επειδή συσχετίζονταν με ένα πρόσωπο (Ηράκλεια). Ακόμα και αν άλλαζε η ερμηνεία της επιληψίας, δεν άλλαζε απαραίτητα και το όνομά της (όπως για παράδειγμα η χρήση του όρου «ιερά» από τους Ιπποκρατικούς).

Πρώιμες θεωρίες κατανόησης της επιληψίας: Η κατοχή από δαίμονες και η θεϊκή καταγωγή της ασθένειας

Όλοι όσοι θεωρούνταν «μη κανονικοί», είτε λόγω διανοητικής ασθένειας, νοητικής καθυστέρησης ή φυσικών παραμορφώσεων, αντιμετωπίζονταν με τον ίδιο τρόπο. Οι πρώιμες θεωρίες υπέθεταν ότι οι διανοητικές διαταραχές προκαλούνταν από την κατοχή του σώματος από κακό δαίμονα, και η κατάλληλη θεραπεία ήταν η εκδίωξη των δαιμόνων με διάφορα μέσα, που ποίκιλαν από αβλαβείς θεραπείες, όπως η έκθεση του ασθενή σε διάφορα είδη μουσικής, έως επικίνδυνα και μερικές φορές θανάσιμα μέσα, όπως η απελευθέρωση των κακών πνευμάτων με τη διάτρηση του κρανίου. Η ασθένεια θεωρούταν ως μια δαιμονική δύναμη η οποία διαπερνούσε από έξω τον ασθενή με σκοπό να τον καταλάβει και, για θεραπεία, συνιστώνταν η αποβολή της ασθένειας/δαιμονικής δύναμης με τη βοήθεια εξαγνιστικού φαρμάκου.

Το σημαντικότερο κληροδότημα των προσωκρατικών στην Ιατρική, ήταν η αντίληψη της αποδέσμευσης της επιστήμης από το θαύμα. Παρ' όλα αυτά, και μετέπειτα, παρά την ιπποκρατική λογική, η πεποίθηση ότι οι διανοητικά ασθενείς κατέχονταν από δαίμονες ήταν ευρέως διαδεδομένη. Η πίστη στην αποτελεσματικότητα των διαδικασιών μαγικού χαρακτήρα ή η πίστη στην ύπαρξη θεών-θεραπευτών είναι παρούσα στη λαϊκή σκέψη του αιώνα του Περικλή. Ξέρουμε πως στην Αθήνα του 4ου αι. π.Χ. υπήρχε αρκετή «μαγεία για όλους», και μάλιστα με την κυριολεκτική σημασία του όρου, όπως μαθαίνουμε από πρώτο χέρι για τους κατάδεσμους. Μια επιγραφή, ενσωματωμένη σην εκκλησία του Άγιο Τύχωνα στην Κύπρο, γράφει:

Υποταγμένοι δαίμονες, Πλούτωνα, άρχοντες της γης, χθόνιε Ερμή, κι εσείς πνεύματα, όσα βρίσκεστε εδώ, πάρτε τον αντίδικό μου.

Στη λαϊκή σκέψη, τον αιώνα του Περικλή, όπως διαφαίνεται αλλά και επηρεάζεται από την δραματουργία του Αισχύλου, του Σοφοκλή και Ευριπίδη, οι θεοί στέλνουν και θεραπεύουν ασθένειες. Σε μερικές περιπτώσεις απέδιδαν την επιληψία στην παρθένο Άρτεμη. Μετά την κρίση σύστηναν στις έφηβες κοπέλες να κάνουν προσφορές (ενδύματα) στη θεά για να την ευχαριστήσουν, να την εξευμενίσουν και να προλάβουν κατά αυτό τον τρόπο την επανάληψή της. Επίσης οι θεραπευτές της μαγικο-θρησκευτικής ιατρικής επέβαλλαν απαγορεύσεις ανάλογες με των ορφικών και πυθαγόρειων κύκλων. Κατάφευγαν σε εξαγνισμούς(με τη βοήθεια αίματος) και επωδούς αλλά και σε απαγορεύσεις (όπως για παράδειγμα να μη φοράούν μαύρο πανωφόρι ούτε δέρμα κατσίκας, να μη βάζουν το ένα πόδι πάνω στο άλλο, ούτε να σταυρώνουν τα χέρια τους)[εκκρεμεί παραπομπή]. Αλλά και απαγορεύσεις διαιτητικού επιπέδου επέβαλλαν, οι οποίες έφερναν ευεργετικά αποτελέσματα και τα οποία εκθειάζει και η επίσημη ιατρική[εκκρεμεί παραπομπή]. Όμως όλες αυτές οι απαγορεύσεις συσχετίζονταν με το θεϊκό χαρακτήρα του κακού. Η θρησκευτική ιατρική προέβαινε σε διακρίσεις των συμπτωμάτων σε αντιστοιχία με τη διάγνωση, ποιός θεός ευθυνόταν (η μητέρα των θεών, Κυβέλη, ο Ποσειδώνας, η Ενοδία Άρτεμη ,ο Νόμιος Απόλλωνας, ο Άρης, ο Ερμής, η Εκάτη ή ορισμένοι ήρωες) .

Οι ιπποκρατιστές ιατροί δεν ήρθαν ποτέ σε σύγκρουση με τη θρησκεία των μεγάλων ιερών του ΑσκληπιόςΑσκληπιού.[εκκρεμεί παραπομπή] Η θρησκευτική ιατρική των μεγάλων ιερών παρουσίαζε άνθηση κατά τον 4ο αι π.Χ. Μια περίπτωση επιληψίας μνημονεύεται στις στήλες έξω από το ιερό της Επιδαύρου, όπου θεραπεύτηκε με μαγική μέθοδο (με τη χρήση ράβδου) από τον Ασκληπιό. Ο ασθενής από το Άργος, έχοντας κοιμηθεί στο ιερό, είχε ένα όραμα. Του φάνηκε ότι ο Θεός ευρισκόμενος ακριβώς από πάνω του, πίεζε με το ραβδί του το στόμα του, τα ρουθούνια του και τα αυτιά του και ότι κατά αυτόν τον τρόπο θεραπεύτηκε.

Η Ιπποκρατική ερμηνεία της επιληψίας

Ο ορισμός της κατάστασης ως κλινική οντότητα γενικά, αποδίδεται στον Ιπποκράτη.[1] Υποστηρίζεται ότι ο Ιπποκράτης ήταν από τους πρώτους γιατρούς που τόνισε ότι η επιληψία είναι νόσος σαν τις άλλες και ότι δεν είχε τίποτε το θεϊκό, τίποτε το φανταστικό, τίποτε το τρομακτικό και μπορεί να αντιμετωπιστεί. Η Ιπποκρατική ιατρική βάζει ξεκάθαρη διαχωριστική γραμμή μεταξύ της γνώσης και της πίστης. Επικρίνει σαφώς τις μαγικές μεθόδους ακόμη και στη θεραπεία των διανοητικών ασθενειών, για τις οποίες θεωρεί ότι έχουν βιολογικό θεμέλιο. Αγνοεί ή αρνείται κάθε ιδιαίτερη επέμβαση οποιασδήποτε θεότητας στην εξέλιξη της νόσου και κατ’ επέκταση και κάθε μαγική θεραπευτική η οποία πραγματοποιείτε με προσευχές, επωδούς και εξαγνισμούς.[2] Τα αίτια δεν είναι θεϊκά έτσι κάθε θεραπευτική που αποσκοπεί στον εξαγνισμό του αρρώστου ή στο να απαλύνει την οργή του θεού απορρίπτεται.

Ήδη ο Ιπποκράτης ο οποίος ονόμαζε την ασθένεια της επιληψίας ιερή, ήταν αυτός που επιχείρησε και τις πρώτες χειρουργικές επεμβάσεις σε αυτού του είδους τους ασθενείς.[3] Πριν τον Ιπποκράτη, στην Ινδία, οι Atreya αναγνώρισαν ότι η κρίση είναι δυσλειτουργία του εγκεφάλου και όχι ένα υπερφυσικό γεγονός.[4] Ο Ιπποκράτης πρότεινε δίαιτα και κάποια βότανα. Δεν ξέρουμε ποια ήταν η αποτελεσματικότητα των φαρμάκων αυτών, αλλά σημασία έχει το γεγονός ότι έριξε το πέπλο του δαιμονισμού από την αρρώστια αυτή και την κατέστησε μία αρρώστια σαν τις άλλες.[5] Αυτές οι παθήσεις προέρχονται από τους Θεούς στον ίδιο βαθμό με τις άλλες και καμιά ασθένεια δεν είναι περισσότερο θεϊκή ,ούτε περισσότερο ανθρώπινη. "Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι οι άνθρωποι από άγνοια και κατάπληξη θεώρησαν τη φύση της και την προέλευσή της σαν κάτι το θεϊκό, γιατί είναι αλήθεια ότι δε μοιάζει σε τίποτα με τις άλλες αρρώστιες..." [6] Οι Στίγκα, Ανδρέου, Λουκοπούλου κα επισημαίνουν ότι αυτή η δημόσια ομολογία του Ιπποκράτη χρειάζεται μεγάλο θάρρος και έχει τεράστια σημασία για τη χρονική στιγμή που ειπώθηκε. Είναι η εποχή που ο Σωκράτης καταδικάστηκε να πιει το κώνειο γιατί εισήγε "καινά δαιμόνια" και οι Αθηναίοι ναύαρχοι, οι νικητές της ναυμαχίας των Αργινουσών (406 π.Χ.), καταδικάστηκαν σε θάνατο, γιατί δεν συνέλεξαν τους νεκρούς από τη θάλασσα.

Στην Ιπποκράτειο Συλλογή γίνονται χαρακτηριστικές αναφορές σε ασθένειες του παιδιού. Για την επιληψία αφιερώνεται ιδιαίτερο έργο με τίτλο Περί ιερής νόσου. Η αιτία της νόσου αποδίδεται σε οργανική βλάβη του εγκεφάλου και δεν έχει θεία προέλευση. Μάλιστα, για ενίσχυση της άποψης αυτής αναφέρονται σχετικές παρατηρήσεις σε ανατομές εγκεφάλων αιγών.[7] Ο ιπποκρατιστής συγγραφέας κάνει κριτική σε αυτούς που ιεροποίησαν την ασθένεια και έδωσαν την εντύπωση πως αυτή η ασθένεια είναι ιερή, για να αποφύγουν την αποκάλυψη κάποια μέρα της ολοκληρωτικής άγνοιάς τους[εκκρεμεί παραπομπή]. Αυτή η μαρτυρία, επισημαίνει ο Jacques Jouanna, είναι η πρώτη στην παγκόσμια ιστορία των ιδεών κατά την οποία η ορθολογική ιατρική αντιτίθεται και αντιδιαστέλλεται στη μαγικο-θρησκευτική ιατρική[8]. Στο προοίμιο του περί Ιερής Νόσου δοκιμίου, ο συγγραφέας σπεύδει να δηλώσει: καμιά σχέση δεν έχει η αρρώστια με παρέμβαση θεότητας, οφείλεται σε ανωμαλία της φυσιολογίας του σώματος[9] και η μελέτη των συμπτωμάτων της ιερής νόσου – της επιληψίας – αυτή μόνη μπορεί να μας βοηθήσει στη γνωμοδότηση για θεραπεία «αίτιος (της νόσου της επιληψίας) ο εγκέφαλος». Άρα, εκεί πρέπει να επιδιώξουμε βελτίωση λειτουργίας και θεραπεία. Η υποτιθέμενη θεία καταγωγή της οφείλεται στην απειρία του ανθρώπου.[10]

Παρ’ όλες τις διαφορετικές απόψεις για τις αιτίες της επιληψίας στα ιπποκρατικά κείμενα, το ορθολογικό πνεύμα παραμένει το ίδιο: διαταραχές της φυσιολογίας, οι οποίες οφείλονται σε φυσικά αίτια.[11] Περαιτέρω σημαντικές πρόοδοι, σε αυτή την κατεύθυνση, βασιζόμενες σε παρατηρήσεις των κρίσεων, καθυστέρησαν περισσότερο από 2.000 χρόνια, μέχρι τον 19ο αι., με τις παρατηρήσεις και τα συμπεράσματα του Hughlings Jackson.[12]

Στην αρχαία Σπάρτη, η αξία των αντρών κρινόταν από την ικανότητά τους στον πόλεμο, από τη χρησιμότητά τους δηλαδή στη συγκεκριμένη κοινωνία. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι οι γυναίκες έπλεναν τα νεογνά όχι με νερό, αλλά με κρασί, βάζοντας σε δοκιμασία την κράση τους. Θεωρείτο ότι τα επιληπτικά (χρησιμοποιεί τον όρο επιληπτικά αντί με ιερά νόσο) και τα άρρωστα καταλαμβάνονταν από σπασμούς εξαιτίας του ανέρωτου κρασιού και πέθαιναν, ενώ τα υγιή μάλλον δυνάμωναν και σκληραγωγούνταν.[13] Η πρακτική αυτή είναι ένδειξη της αντίληψης για τη βιολογική αιτία της επιληψίας αλλά και της σημασίας για τους Σπαρτιάτες του υγιούς σώματος. Δεν ήταν αναγκαίο να υπήρχε μια υπερφυσική-δαιμονική αιτία για να απορρίψουν το άτομο, απλά το νεογνό δε θα μπορούσε να εξυπηρετήσει τον κοινωνικό του ρόλο: «ως ουτ’ αυτώ ζην άμεινον ούτε τη πόλει».[14]

Η επιληψία κατά το Χριστιανισμό

Η ασθένεια στο Χριστιανισμό έχει ιδιαίτερη σημασία. Δεν αποτελεί μόνο μια πολύ σοβαρή ασθένεια αλλά συνήθως ερμηνεύεται στο πλαίσιο του δαιμονισμού. Ο Χριστός, ο Απόστολος Ανδρέας, ο Άγιος Τύχωνας και άλλοι λέγεται ότι θεράπευσαν άτομα από την επιληψία. Ο Άγιος Τύχωνας λέγεται ότι καταράστηκε κάποιον με επιληψία και τα ερείπια της εκκλησίας του θεράπευαν την ασθένεια . Ωστόσο, κατά τη χριστιανική παράδοση, επιληψία δεν είχαν μόνο δαιμονισμένοι αλλά και άγιοι. Υποστηρίχθηκε επίσης, ότι η επιληψία κροταφικού λοβού ερμηνευόταν ως θαύμα και συνοδευόταν από θρησκευτική πίστη.[εκκρεμεί παραπομπή]

Στη σύγχρονη εποχή, έχει ειπωθεί πως ο χριστιανός πρέπει να αισθάνεται την ασθένεια ως αγάπη Χριστού, θεωρώντας πως είναι αμαρτωλός και, με τις ασθένειες, ο Θεός προσπαθεί να τον εξαγνίσει.[15] Η επιληψία είναι ασθένεια και οι ασθένειες ερμηνεύονται ως συνέπεια των αμαρτιών του ασθενούς ή της οικογένειάς του. Ο Γ. Κωνσταντίνου αναφέρει πως αιτία της ασθένειας στις Γραφές είναι η αμαρτία.[εκκρεμεί παραπομπή] Πέρα από τη διάκριση και των φυσικών αιτιών, αποτελούν ενέργειες των ακάθαρτων πνευμάτων. Άλλα νοσήματα στέλνονται από τον Θεό, ως τιμωρία αμαρτημάτων (π.χ. στον Ηρώδη, στην Μαριάμ, τους Φιλισταίους κα).

Η επιληψία στην Αγία Γραφή

Το ότι η κατοχή από τους δαίμονες υπήρξε εξαρχής τμήμα του συστήματος πεποιθήσεων του Χριστιανισμού και είναι σήμερα αναγνωρισμένη πρακτική του Καθολικισμού και ορισμένων προτεσταντικών δογμάτων [εκκρεμεί παραπομπή], οφείλεται ίσως στο ότι η Καινή Διαθήκη περιλαμβάνει τον εξορκισμό ανάμεσα στα θαύματα που εκτέλεσε ο Ιησούς.

Στον Ιουδαϊσμό ,ειδικότερα, υπήρχε η τάση να αποδίδονται όλες οι ασθένειες στην επιρροή δαιμόνων. [εκκρεμεί παραπομπή]Ωστόσο οι ραβίνοι ήταν επίσης γνώστες της συγγενούς φύσης της επιληψίας και επέβαλαν απαγόρευση να παντρευτεί κάποιος γυναίκα από οικογένεια με επιληψία.(Yebam. 64.2). Δεν υπάρχουν σαφείς στοιχεία για αναφορές στην επιληψία στην Εβραϊκή βίβλο, παρά την αναφορά σε αυτή στον Ψαλμό ρκα,6:

Την ημέραν ο ήλιος δεν θέλει σε βλάψει, ουδέ η σελήνη την νύκτα.

Έχει υποστηριχθεί ότι ο Απόστολος Παύλος και ο Ιεζεκιήλ ίσως έπασχαν από επιληψία, αλλά ο αποκλίνων τύπος συμπεριφοράς τους ερμηνεύεται καλύτερα με άλλους τρόπους[εκκρεμεί παραπομπή].

Όπως αναφέρεται στα ευαγγέλια του Ματθαίου, του Μάρκου και του Λουκά, πολλά από τα άτομα που θεράπευσε ο Ιησούς αποκαλούνται δαιμονιζόμενοι. Η περιγραφή της συμπτωματολογίας, ωστόσο, δεν συμπίπτει πάντα με επιληψία. Τα δαιμόνια μπορούσαν να κάνουν τον άνθρωπο φρενοβλαβή, άλαλο, τυφλό και άλαλο και άλλοτε επιληπτικό. Παρόλο που υπάρχουν και άλλες αναφορές σε παρόμοιες ασθένειες στα Ευαγγέλια (όπως στο κατά Μάρκο 1.26, για «πνεύμα ακάθαρτο»), δεν παρουσιάζονται ως επιληψία και πιο πιθανό να μη σχετίζονται με οργανικά αίτια.[εκκρεμεί παραπομπή] Θεωρείται πως υπάρχουν μόνο δύο ξεκάθαρες αναφορές στη Βίβλο για την επιληψία, περίπτωση του επιληπτικού αγοριού στον Μάρκο και η αναφορά στον Ματθαίο. Και στις δύο περιπτώσεις, η ασθένεια παρουσιάζεται να είναι αποτέλεσμα της επιρροής ενός ακάθαρτου πνεύματος, άποψη που αντανακλούσε τις τότε κοινωνικές αντιλήψεις.

Στο Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο (θ, 14-29), ο Ιησούς θεραπεύει ένα αγόρι με επιληψία. Περιγράφεται η κρίση και τα επακόλουθά της, ενώ αναφέρεται πως το αγόρι είχε αυτά τα συμπτώματα από παιδί. Η περιγραφή του αγοριού με επιληψία στο κατά Μάρκον, υποστηριζόμενη από τα άλλα συνοπτικά ευαγγέλια, περιγράφει μια επιληπτική κρίση. [16] Η άλλη αναφορά που γίνεται για την επιληψία είναι στο κατά Ματθαίον (δ.24.) όπου πάλι χρησιμοποιείται από τον Ματθαίο και μόνο, ο όρος σεληνιασμός να περιγράφει την ίδια κατάσταση με τον δαιμονισμό (και δαιμονιζομένους και σεληνιαζομένους).

Ο Steven Schachter κάνει αναφορά στις εμπειρίες του αποστόλου Παύλου, συσχετίζοντάς τες με επιληπτικές κρίσεις. Στο δρόμο για τη Δαμασκό, είδε ένα εκτυφλωτικό φως γύρω του. Έπεσε στο έδαφος και τυφλώθηκε προσωρινά, χωρίς να μπορεί να φάει ή να πιεί. Κάποιοι θεωρούν πως είχε επιληψία κροταφικού λοβού που περιστασιακά εκδηλωνόταν σε δευτερεύον τονικο-κλονικές κρίσεις.[εκκρεμεί παραπομπή]. Στην επιστολή προς Κορινθίους Β΄ (κεφ.ιβ΄.7) ο Παύλος αναφέρει πως «και δια να μη υπεραίρωμαι δια την υπερβολή των αποκαλύψεων, μοι εδόθη σκόλοψ εις τη σάρκα , άγγελος Σατάν, δια να με ραπίζει, δια να μη υπεραίρωμαι». Και αυτό το σημείο έχει επίσης θεωρηθεί από ορισμένους ακαδημαϊκούς , ότι συναινεί προς την επιληψία[εκκρεμεί παραπομπή]. Είναι απίθανο να ήταν ιδιοπαθής επιληψία με βάση το αργό της ξεκίνημα, πιο πιθανό να είναι μετατραυματική. Αλλά είναι ξεκάθαρη η κροταφική της σχέση με τις εξωσωματικές εμπειρίες που αναφέρονται[εκκρεμεί παραπομπή] (Β' Κορ. 12.2–4). Πιθανότατα προκλήθηκε από σοβαρό τραύμα, από τα πολλά κτυπήματα ή λιθοβολισμούς[εκκρεμεί παραπομπή] (άπαξ ελιθοβολήθην) (Β' Κορ. 11.23–25).

Η επιληψία αναφέρεται στην Κλίμακα του Αγίου Ιωάννη του Σιναϊτου (525/600 μ.Χ.), σε δύο σημεία, για το θυμό και την υπερηφάνεια. Η αναφορά της επιληψίας λειτουργά ως παράδειγμα μιας πολύ δυσάρεστης κατάστασης, που το άτομο επιλέγει αντί να προσπαθεί για την ηθική του ανύψωση.

Οι Άγιοι θεραπευτές

H Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία έχει στην παράδοσή της πολλούς άγιους - θεραπευτές για το «δαιμονιζόμενο παιδί», όρος που περιλαμβάνει όλες τις μορφές των ψυχικών νόσων, μαζί και την επιληψία. Τέτοιοι είναι ο Όσιος Ιωάννης ο Χοζεβίτης, η Οσία Απολλιναρία, ο Όσιος Στέφανος, ο Όσιος Λουκάς, ο Όσιος Μακάριος ο Αλεξανδρινός, ο Όσιος Κύριλλος ο Φιλεώτης κα. Επίσης αναφέρεται ότι, στο χωριό Αραδίππου της Λάρνακας τιμόταν ο Απόστολος Λουκάς και ως θεραπευτής της επιληψίας. Επίσης ο Άγιος Μάμας θεωρείτο θεραπευτής της επιληψίας. [17] Επιπρόσθετα υπάρχει αναφορά θαύματος σε σχέση με την επιληψία από τον Απόστολο Ανδρέα στην Πάτρα.

Ο όσιος Νικόδημος ο Αγιορείτης μιλά για την μαγεία και προτρέπει τους ασθενείς να προστρέχουν στον Χριστό και τους Αγίους και όχι σε μάγους και στον Διάβολο. Επίσης αναφέρει ότι ο Χριστός όταν ήταν στη γη γιάτρευσε χιλιάδες ασθενείς και τώρα γιατρεύει αυτούς που θα τον επικαλεσθούν μετά πίστεως. Επιπρόσθετα περιγράφει την εκκλησία ως κοινό νοσοκομείο πασχόντων τόσο στη ψυχή όσο και στο σώμα., τους οποίος παρηγορεί, βοηθά και γιατρεύει με τους αγιασμούς και με τα θεία μυστήρια.

Ο Άγιος Τύχωνας (τέλη του 4ου –αρχές του 5ου αι.), επίσκοπος της Αμαθούντας Κύπρου παραδίδεται πως, εν ζωή αλλά και μετά θάνατο, θεράπευσε πολλούς δαιμονισμένους. Από τη σχετική παράδοση, διαφαίνεται η αντίληψη πως μια αιτία της επιληψίας είναι η αμαρτία (η πράξη του επίσκοπου) αλλά και η πίστη σε θεούς/αγίους- θεραπευτές όπως και στην περίπτωση της θεάς Άρτεμης και τιμωρούς Αγίους /Θεούς όπως η Ήρα.

Η επιληψία από το Μεσαίωνα μέχρι τους νεότερους χρόνους

Βυζάντιο

Κατά τη βυζαντινή περίοδο, οι γιατροί θεωρούσαν την επιληψία ως σοβαρό ιατρικό πρόβλημα, με οργανική παθολογία του εγκεφάλου και ακολουθούσαν την ιπποκρατική αντίληψη ως προς την αιτιολογία. Η δαιμονική καταγωγή της αποτελούσε προκατάληψη των αμόρφωτων ανθρώπων.[εκκρεμεί παραπομπή] Ό Λέων ο Ιατροσοφιστής (9ος αι.) κληρικός και αργότερα αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, θεωρούσε την επιληψία, τον δαιμονισμό και το σεληνιασμό συνώνυμα αλλά αναγνώριζε ως ορθό όρο την επιληψία. Οι άλλοι όροι, αναφέρει, ήταν διαδεδομένοι ανάμεσα στους απλούς ανθρώπους της εποχής του. Ο Θεοφάνης Νόννος (Ι' αιώνας μ.Χ.) θεωρεί ως πάσχον όργανο, στην επιληψία, τον εγκέφαλο, αλλά αναγνωρίζει και την εστιακή μορφή. Επεξηγεί τα συμπτώματα της και επισημαίνει πως αυτός που έχει προσβληθεί, πέφτει και αφρίζει, και ονομάζει ανίδεους αυτούς που το ονομάζουν δαίμονα.

Παρόλο που οι βυζαντινοί γιατροί ήταν πεπεισμένοι ότι η επιληψία ήταν οργανική ασθένεια και παρά τη χρήση συνωνύμων όπως σεληνιασμός, η κοινή πεποίθηση της βυζαντινής περιόδου απέδιδε την επιληψία σε δαιμονικές επιδράσεις και στη θεία κρίση που ακολουθούσε ανθρώπινα λάθη και αμαρτίες. Εδώ πρέπει να συνυπολογιστεί η διάχυση της κληρικής σκέψης και της μεγάλης επιρροής που είχε η βυζαντινή εκκλησία στην κοινωνία.

Μεσαιωνική Δύση

Η ιατρική άποψη δεν κυριαρχούσε στις κοινωνικές αντιλήψεις του μεσαίωνα και ιδιαίτερα στη Δύση . Το αρχαιότερο πρότυπο της ψυχοπαθολογίας είναι το προαναγεννησιακό υπερφυσικό μοντέλο. Το άτομο κατέχεται από δαίμονες. Επαγωγικώς, η κατάλληλη απάντηση στην ψυχοπαθολογία είναι ο εξορκισμός. Ο Barry L. Beyerstein αναγνωρίζει στην παράξενη συμπεριφορά των «κατεχομένων» , συμπτώματα επιληψίας ή το σύνδρομο Τουρέτ μια σπάνια νευρολογική διαταραχή που παρουσιάζει συμπτώματα σαν και αυτά που απεικονίζονται στο Malleus Maleficarum, το εγχειρίδιο των ιεροεξεταστών του 15ου αιώνα για το κυνήγι των μαγισσών. Το κύμα αυτών των διώξεων και βασανισμών , οδήγησε στο θάνατο πάνω από 200,000 γυναικών. Θεωρεί , ο Beyerstein, πως η παρουσία του θεού, του σατανά και άλλων σχετικών οραμάτων είναι κοινός τόπος, ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο τόσο σε περιπτώσεις που καθόρισαν την ανάγκη εξορκισμού, όσο και σε εγνωσμένες περιπτώσεις επιληψίας. Η Joan of Arc βίωνε από τα δεκατρία της , στιγμές έκστασης με φώς, άκουγε φωνές Αγίων και έβλεπε οράματα αγγέλων. Σύμφωνα με τη νευρολόγο Lydia Bayne αυτά ήταν εκδηλώσεις εστιασμένης μουσικογενούς κροταφικής επιληψίας που ερεθίζονταν από τους κτύπους των καμπάνων της εκκλησίας . Η μουσικογενής επιληψία (musicogenic epilepsy) προκαλείται από συγκεκριμένη μουσική που έχει συναισθηματική σημασία στο άτομο. Πολλές είναι οι αναφορές που υποστηρίζουν ότι ήταν επιληπτική. Ωστόσο ο Hughes R. αμφισβητεί ότι η Joan of Arc έπασχε από επιληψία. Θεωρεί ότι οι παραισθήσεις μεγάλης διαρκείας δεν αφορούν την επιληψία αλλά οι στιγμιαίες, όπως στιγμιαίες λάμψεις φωτός. Οι φωνές και τα οράματά της, την οδήγησαν να γίνει ένας ηρωικός στρατιώτης αλλά και την οδήγησαν στο μαρτύριό της το 1431, όπου κάηκε ως αιρετική στα 19 της χρόνια.

Νεότεροι χρόνοι

Ο Ιωάννης Παύλος ΙΙ ενθάρρυνε την χρήση του εξορκισμού, πρακτική για την οποία μίλησε και ο νυν πάπας Βενέδικτος XVI. Είναι μια ιεροπραξία που εκτελείται υποθετικά μόνο μετά από προσεκτική διανοητική και φυσική εξέταση, καθώς και έρευνα για τα σχετικά στοιχεία που καθορίζουν ότι το συγκεκριμένο άτομο πάσχει πραγματικά από κατοχή και όχι από κάποια μορφή διανοητικής ασθένειας. Τα σημάδια μιας δαιμονικής κατοχής είναι δυνατόν να περιλαμβάνουν την ικανότητα να μιλά κανείς ξένες γλώσσες, για τις οποίες δεν έχει προηγούμενη γνώση (για παράδειγμα αρχαίες γλώσσες) υπερφυσικές δυνατότητες και δύναμη, γνώση λεπτομερειών της ατομικής ζωής κάποιου –ειδικά του εξορκιστή- βλάσφημες παρατηρήσεις και μεγάλη απέχθεια για τον Θεό, τους αγίους και τα καθαγιασμένα αντικείμενα. Από αυτή την τοποθέτηση, η εκκλησία διακρίνει τον δαιμονισμό από την επιληψία, τη πολλαπλή προσωπικότητα, σχιζοφρένεια και ερμηνεύει με την επιληψία παράξενα φαινόμενα που σε άλλες θρησκείες ίσως θεωρούνται σημεία μετενσάρκωσης ή διορατικό χάρισμα ενός μη πιστού . Παρόλο που ο Διαφωτισμός οδήγησε την ιατρική πέρα από το απόκρυφο, η έλλειψη επιστημονικής μεθοδολογίας επέτρεψε την υποκατάσταση με διαφορετικές προλήψεις. Ο Tissot επηρέασε με το κείμενό του (το 1770) υποστηρίζοντας ότι ο αυνανισμός και η σεξουαλική υπερβολή ήταν κύρια αίτια επιληψίας. Προώθησε την δημοφιλή τότε άποψη ότι η επιληψία μπορούσε να επέλθει και από ηθικά (ψυχικά) αίτια, όπως έντονα συναισθήματα, ειδικά από ξαφνικό τρόμο και πνευματική κόπωση.

Συστηματικές μελέτες στις αρχές του 19ου αι. γίνονταν σε πληθυσμούς ασύλων, υποστηρίζοντας πως κύρια αίτια της επιληψίας (σε σειρά συχνότητας) ήταν ο τρόμος, ο αυνανισμός, η θλίψη, η μέθη, η δύσκολη εμμηνόρροια, η οργή, τα τραύματα στο κεφάλι, η εγκυμοσύνη και η κληρονομικότητα, όπως επίσης και το φεγγάρι.

Υποσημειώσεις

1. ↑ John Oxbury "epilepsy" The Oxford Companion to the Mind. Richard L. Gregory. , ό.π
2. ↑ Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, (σ. 235) , ό.π
3. ↑ Η ιστορία θέλει τον Ιπποκράτη πρώτο να παρατηρεί πως μετά την απομάκρυνση του σπασμένου οστού στο κρανίο σταματούσε άμεσα και η σειρά των επιληπτικών κρίσεων Δρ. Κουντούρης, Δημήτρης iKypros http://www.ikypros.com/24/08/2005
4. ↑ Steven C. Schachter , Τελευταία τροποποίηση 12/15/06, http://www.epilepsy.com/epilepsy/famous?print=true
5. ↑ Ο Ιούλιος Καίσαρας, ο Καμβύσης, και ο Ηρακλής ήταν επιληπτικοί http://www.xronos.gr/detail.php?ID=37666 , ό.π
6. ↑ "Φύσιν δε αύτη και πρόφασιν οι άνθρωποι ενόμισαν θείόν τε πρήγμα είναι υπό απειρίης και θαυμασιότητος, ότι δε ουδέν έοικεν ετέρησι νούσοισιν". Ιπποκράτους: Περί Ιερής Νούσου, Littre VI, σελ. 352-354, παρ. 1. στο Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π.
7. ↑ (Περί ιερής νόσου 7, 8, 10, 11, 12. Αφορισμοί Τμήμα πέμπτον 7. Περί αέρων, υδάτων και τόπων, 3, Προρρητικόν 9, 10) ΔΗΜ. ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ «Το παιδί στην Ιπποκράτειο Συλλογή» http://www.karaberopoulos.gr/karaberopoulos/ergasies/30.asp όπως ανακτήθηκε στις 28 Οκτ. 2007 14:53:40 GMT.
8. ↑ Περί ιερής νούσου, κεφ.1,στο Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, , ό.π (σ. 239)
9. ↑ (Η ιερά νούσος) «φύσιν έχει και πρόφασιν» (= έχει φυσική αιτία, κάποια ανωμαλία στη φυσιολογία του οργανισμού, και παρουσιάζει συμπτώματα) Δημ. Λυπουρλής, Ιπποκρατικά κείμενα (Όρκος, Ιερή Νούσος κ.α., με Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια) Θεσσαλονίκη, 1982
10. ↑ από την Ιπποκράτεια Συλλογή, Κουκουζέλη Α., «Φιλοσοφία και Επιστήμη»(κεφ.3), στο Γιαννόπουλος, Ιω., Κατσιαμπούρα, Γ. Κουκουζέλη, Α. Εισαγωγή στον Ελληνικό πολιτισμό . Τόμος Β΄ : Σημαντικοί σταθμοί του Ελληνικού πολιτισμού , Πάτρα :Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο ,2000, σσ.142-143
11. ↑ όπως στο αίμα, στα αέρια, στον εγκέφαλο, στην καρδία κ.α. Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, , ό.π (σ. 237)
12. ↑ John Oxbury "epilepsy" The Oxford Companion to the Mind. Richard L. Gregory, ό.π
13. ↑ Πλουτάρχου: Βίοι Παράλληλοι, Λυκούργος 16. στο Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π.
14. ↑ Πλουτάρχου: Βίοι Παράλληλοι, Λυκούργος 16
15. ↑ Γέροντος Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Βίος και Λόγοι, Ιερά Μονή Χρυσοπηγής, Δ' έκδοση, σ. 471,473, Χανιά 2003.
16. ↑ «Διδάσκαλε , έφερα προς σε τον υιόν μου έχοντα πνεύμα άλαλον, και όπου πιάση αυτόν , σπαράττει αυτόν και αφρίζει και τρίζει τους οδόντας αυτού και ξηραίνεται». Σύμφωνα με το ευαγγέλιο, το αγόρι, που φαινόταν σαν νεκρός, σηκώθηκε με τη βοήθεια του Ιησού. Ο Μάρκος και ο Λουκάς τονίζουν τα δαιμονικά στοιχεία της ιστορίας ενώ ο Ματθαίος χρησιμοποιεί και τον όρο «σεληνιάζεται». Οι τρεις εκδοχές της ιστορίας διατηρούν την παράδοση ότι ο Ιησούς διέταξε το ακάθαρτο πνεύμα να αφήσει το αγόρι, έτσι ώστε να επέλθει η θεραπεία.
17. ↑ Κυριαζής Ν. στα Κυπριακά Χρονικά, 1926, στο Χρονικό, Πολίτης, 4 Μαΐου 2008.

Βιβλιογραφία

* Danidson's, Παθολογία, ιατρικές εκδόσεις Π.Χ., Πασχαλίδης, 19η έκδοση, 2005.
* Harvey R., Φαρμακολογία, 2η έκδοση, Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου Α.Ε., 2003, ISBN 960-394-197-2

Βιβλιογραφία για την ιστορία της επιληψίας

* Αγία Γραφή, Βιβλική εταιρεία, Αθήνα.
* Αδάμης Π., «Ευριπίδης, τα έργα του», Υδρία, τόμος 25, Εταιρεία ελληνικών εκδόσεων, Αθήνα, 1983, σ.118
* Baskind R., Birbeck G. L. «Epilepsy-associated stigma in sub-Saharan Africa: The social landscape of a disease», Epilepsy & Behavior 7 (2005) 68–73, www.sciencedirect.com
* Benbadis, S., Chang, S., Hunter, J., Wang, W., «The influence of the full moon on seizure frequency: myth or reality?», Epilepsy & Behavior; Aug2004, Vol. 5 Issue 4, p596-597, 2p, [1]
* Browning. W. R. F. "epilepsy" A Dictionary of the Bible. Oxford University Press, 1997. Oxford Reference Online. Oxford University Press. Open University of Cyprus. 23 February 2008 [2]
* Γαβριηλίδης Θ. , «Ο Ναός του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονα», Εφημερίδα Λαός, Βέροια, www.laosver.gr/news/articles/2988.html
* Γεωργιάδου, Κ Π., Ιστορία της Κύπρου, έκδοση 6, Α.Π. Πολίτης, Λευκωσία, 1960
* Γιαννόπουλος, Ν., Καρδάρας Γ. , «Ο Ρήγας Βελεστινλής και το επαναστατικό του όραμα», Ιστορικά θέματα, τεύχος 16, Μάρτιος 2003.
* Olman. Andrew "lunacy n." A Dictionary of Psychology. M. Oxford University Press, 2006. Oxford Reference Online. Oxford University Press. Open University of Cyprus. 12 March 2008, [3]
* Devinsky Or., Lai G., «Spirituality and Religion in Epilepsy» Epilepsy & Behavior 12 (2008) 636–643, www.sciencedirect.com
* Devinsky J., «A diary of epilepsy in the early 1800s», Epilepsy & Behavior 10 (2007) 304–310, www.sciencedirect.com
* Diamantopoulos N., Kaleyias J., Tzoufi, M. and Kotsalis Ch. , A Survey of Public Awareness, Understanding, and Attitudes toward Epilepsy in Greece, Epilepsia, 47(12):2154–2164, 2006, Blackwell Publishing, Inc.C_ 2006 International League Against Epilepsy ,copyright 2002 EBSCO Publishing.
* Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκης Ιστορικής Βίβλος Τέταρτη, Κάκτος, Αθήνα, 1997
* Eadie M J ,The antiepileptic Materia Medica of Pediacus Dioscorides, Journal Of Clinical Neuroscience: Official Journal Of The Neurosurgical Society Of Australasia [J Clin Neurosci] 2004 Sep; Vol. 11 (7), pp. 697-701, [4]
* Economou, N.T., Lascaratos, J. , ‘The Byzantine Physicians on Epilepsy’, Journal of the History of the Neurosciences, 14:346–352, 2005 Copyright © Taylor & Francis Inc.ISSN: 0964-704X print / 1744-5213 online DOI: 10.1080/096470490889385E
* Ευριπίδης, Ηρακλής μαινόμενος , Αρχαία Ελληνική Γραμματεία «Οι Έλληνες», 137,Κάκτος, Αθήνα, 1993
* Halley H. H., Συνοπτική εγκυκλοπαίδεια της Αγίας Γραφής, μετ. Διαμαντοπούλου Κ.-Α. , εκδ. ο Λόγος , Αθήνα ,1979
* Hargreaves A. S. "lunacy" The Oxford Companion to British History. Ed. John Cannon. Oxford University Press, 1997. Oxford Reference Online. Oxford University Press. Open University of Cyprus. 12 March 2008 [5]
* Howard, J. Keir "Epilepsy" The Oxford Companion to the Bible. Bruce M. Metzger and Michael D. Coogan, eds. Oxford University Press Inc. 1993. Oxford Reference Online. Oxford University Press. Open University of Cyprus. 23 February 2008 [6]
* Hughes J. R., «Did all those famous people really have epilepsy? » Epilepsy & Behavior 6 (2005) 115–139, www.sciencedirect.com
* Ιωάννου του Ελεήμονος , Βιος και πολιτεία του εν αγίοις πατρός ημών Τύχωνος , Επισκόπου Αμαθούντος της Κύπρου, του Θαυματουργού, Ιερά μητρόπολης Λεμεσού ,2003
* Κουντούρης, Δημήτρης, Δρ. iKypros [7]
* Κλεόπα Ηλίε π., «ΕΚΤΗ ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ», Πνευματικοί Διάλογοι με Ρουμάνους Πατέρες [8]
* Κουκουζέλη Α., «Φιλοσοφία και Επιστήμη»(κεφ.3), στο Γιαννόπουλος, Ιω., Κατσιαμπούρα, Γ. Κουκουζέλη, Α. Εισαγωγή στον Ελληνικό πολιτισμό . Τόμος Β΄ : Σημαντικοί σταθμοί του Ελληνικού πολιτισμού , Πάτρα :Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2000
* Κύρρης Κ. Π., «Αμαθούς ,Χριστιανικοί χρόνοι », Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, Φιλόκυπρος, τόμος δεύτερος, Λευκωσία, 1985.
* Κωνσταντίνου Γ., Λεξικόν των Αγίων Γραφών, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, 1973.
* Landtblom A., «The ‘‘sensed presence’’: An epileptic aura with religious overtones», Epilepsy & Behavior 9 (2006) 186–188, www.sciencedirect.com
* Λορεντζάτου Π., Ομηρικόν Λεξικόν, Γ έκδοση, εκδ. Κακουλίδη,1989.
* Μπαμπινιώτης Γ. , ‘επιληψία’, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε., Αθήνα, 1998.
* Muramoto ,O. , Englert ,W. G., ‘Socrates and Temporal Lobe Epilepsy: A Pathographic Diagnosis 2,400 Years Later’ , International League Against Epilepsy, Blackwell Publishing, Epilepsia, 47(3):652–654, 2006
* Medieval Sourcebook: The Life of St. John the Almsgiver trans. Elizabeth Dawes, and introductions and notes by Norman H. Baynes, (London: 1948)
* Μουσείο επιληψίας, Heracles (Hercules), [9], ανάκτηση 10 Απριλίου
* Μπαμπινιώτης Γ., Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα, 1998
* Μπάνεβ Γκέντσο (16/12/2002) Ιωάννης Γ' Βατάτζης, 2005, ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ 20/1/2008
* Μητρόπολη Διδυμότειχου Ορεστιάδος και Σουφλίου [10] , 20/1/2008
* Νίτσε Φ., Το λυκόφως των ειδώλων , μεταφ. Σαρίκας Ζ. , εκδ. Νησίδες,______
* Νικολάου, Κ. , American Journal of Archaeology , (σ.404)
* North central London Epilepsy Network for children and young people, [11] ανάκτηση 10 Απριλίου
* Ο Άγιος Ιερομάρτυς Κυπριανός, εκδ. Βασ. Ρηγόπουλου, Θεσσαλονίκη, 1987
* Οι Ιωαννίτες ως Ιεροστρατιωτικό Τάγμα, [12]
* Orsi G., Tinuper P.« ‘‘I heard voices. . .’’: From semiology, a historical review, and a new hypothesis on the presumed epilepsy of Joan of Arc», Epilepsy & Behavior 9 (2006) 152–157www.sciencedirect.com
* Oxbury, John "epilepsy" The Oxford Companion to the Mind. Richard L. Gregory. Oxford University Press 1987. Oxford Reference Online. Oxford University Press. Open University of Cyprus. 23 February 2008 [13]
* Παναγόπουλου Δ., Ουδέν ανίατον δια τον Άγιον Νεκτάριον, εκδ. Ο Άγιος Νικόδημος, Αθήνα
* Παντελίδου Α .,Χατζηκωστή Κ. ,Ιστορία της Κύπρου, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, Διεύθυνση μέσης Εκπαίδευσης, έκδοση Γ΄, Υπηρεσία ανάπτυξης Προγραμμάτων,Λευκωσία,1997.
* Παπασταύρου Παπαγαθαγγέλου, Μορφές που άγιασαν την Κύπρο , Δ έκδοση, Λευκωσία, Κύπρος 1988.
* Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι Τόμος 5: Περικλής- Φάβιος Μάξιμος, Κάκτος, 1993
* Πλουτάρχου Βίοι Παράλληλοι, Λυκούργος, μετφρ. Πουρναρά, Α.Ι., Πάπυρος, -
* Polychronopoulos P, Argyriou AA, Sirrou V, Huliara V, Aplada M, Gourzis P, Economou A, Terzis E, Chroni E «Neurology Lunar phases and seizure occurrence: just an ancient legend?» ,NEUROLOGY , 2006 May 9; 66(9): 1442-3 (10 ref)
* «Poster Session I», Epilepsia (Series 4); Oct2007 Supplement 6, Vol. 48, p1-118, 118p, Blackwell Publishing Limited
* psychologia.gr, Διαταραχές της διάθεσης, [14], ανάκτηση 26 Απριλίου
* RAMOUTSAKI, I. A , DIMITRIOU H. AND KALMANTI M., Management of childhood diseases in the Byzantine period:VII – Epilepsy, Pediatrics International (2002) 44, 551–552 copyright 2002 EBSCO Publishing.
* Ροδάκης Π., «Ηρακλής», Υδρία, τόμος 26, Εταιρεία ελληνικών εκδόσεων, Αθήνα, 1983, σσ.411-423.
* Richard L. Gregory."lunacy" The Oxford Companion to the Mind. Oxford University Press 1987. Oxford Reference Online. Oxford University Press. Open University of Cyprus. 12 March 2008 [15]
* Σαββόπουλος, Ο. Τ., «Αμαθούς ,Μύθοι περί την Αμαθούντα», Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, Φιλόκυπρος, τόμος δεύτερος ,Λευκωσία, 1985.
* Σαμαρίδης Νίκος, [16] όπως ανακτήθηκε στις 2 Δεκ. 2007 16:23:49 GMT.
* Schmidt E.,Ταμείον Καινής Διαθήκης, Αστήρ, Αθήνα,1984
* Σιναϊτου, Ιωάννη , Κλίμαξ, εκδοση 9, Ιερά Μονή Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής, 2002.
* Σταματάκου Ι., Λεξικόν Της αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, Βιβλιοπρομηθευτική, Αθήνα,2002
* Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΑΤΡΙΚΗΣ , Α' Nεογνολογικό Τμήμα Νoσoκoμείoυ Παίδων «Αγία Σoφία»Υποβλήθηκε: 1/7/2003 [17]
* St. Tychon [18] ανακτήθηκε στις 9 Δεκ. 2007
* St John Ambulance [19]
* Steven C. Schachter, History of epilepsy, Τελευταία τροποποίηση 11/30/04 [20]
* Steven C. Schachter ,Τελευταία τροποποίηση 12/15/06, [21]
* Steven C. Schachter, Classical Writers with Epilepsy, Τελευταία τροποποίηση:12/28/06 [22]
* Steven C. Schachter,Religious Figures, Τελευταία τροποποίηση:12/15/06 [23]
* Steven C. Schachter, World Leaders ,Τελευταία τροποποίηση:12/15/06 [24],
* Steven C. Schachter, Painters, Τελευταία τροποποίηση: 12/15/06, [25]
* Steven C. Schachter, Contemporary Celebrities with Epilepsy [26], Τελευταία τροποποίηση:12/15/06
* Τμήμα αρχαιοτήτων, Αρχαιολογικοί χώροι, Αμαθούντα, [27], Ανάκτηση: 30 /4/08
* Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, μτφ. Δ. Τσιλιβερίδης, Ινστιτούτο του βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998
* Vul' FR "Lunar rhythms" in the course of the epileptic process, Zhurnal Nevropatologii I Psikhiatrii Imeni S.S. Korsakova (Moscow, Russia: 1952) [Zh Nevropatol Psikhiatr Im S S Korsakova] 1976 Dec; Vol. 76 (12), pp. 1875-9. [28]
* Χρίστου Δ., «Αμαθούς - Ο αρχαιολογικός Χώρος», Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, Φιλόκυπρος, τόμος δεύτερος, Λευκωσία, 1985.

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License