Με το όνομα εχινόδερμα φέρεται ιδιαίτερη κατηγορία θαλάσσιων ζώων που αποτελούν μια πολυπληθή συνομοταξία του ζωικού βασιλείου.

Γενικά

Στα εχινόδερμα περιλαμβάνονται οι αστερίες, λεγόμενοι και αστέρια της θάλασσας, οι αχινοί, οι οφιούροι, οι θαλάσσιοι κρίνοι, τα ολοθούρια, τα κοινώς λεγόμενα αγγούρια της θάλασσας, καθώς και κάποιες άλλες τάξεις που έζησαν σε παλαιότερες γεωλογικές εποχές και που σήμερα απαντώνται μόνο ως απολιθώματα. Όλα τα εχινόδερμα παρουσιάζουν μια δευτερογενή ακτινωτή συμμετρία η οποία συνηθέστερα είναι πενταμερής. Το σώμα τους διακρίνεται σε πέντε (ή πολλαπλάσιο του πέντε) βραχίονες ή ακτίνες. Πολλές φορές η δευτερογενής αυτή συμμετρία μεταπίπτει τριτογενώς σε αμφιπλευροσυμμετρική, όπως συμβαίνει στους ακανόνιστους αχινούς.
Τα περισσότερα είδη των εχινοδέρμων έχουν ένα ασβεστολιθικό σκελετό (ή κάψα) που φέρουν αγκάθια. Ζουν σε παράκτιες θαλάσσιες περιοχές, αλλά και στο βυθό, μέχρι 4000 μέτρα, όπου κινούνται ελεύθερα, αλλά με πολύ βραδύτητα, πλην όμως κανένα είδος εξ αυτών δεν ζει παρασιτικά. Παρουσιάζονται σε μεγάλο αριθμό κατά ομάδες και πολλά είδη δημιουργούν αποικίες. Μερικά εξ αυτών προσκολλώνται σε βράχια ή σε άλλα αντικείμενα όπως και σε ύφαλα, μόνιμα αγκυροβολημένων πλοίων, (παροπλισμένων). Τα λεγόμενα πελαγίσια κολυμπούν ελεύθερα στο πέλαγος. Πολύ λίγα είδη εξ αυτών χρησιμοποιούνται ως τροφή από τον άνθρωπο. Τα δε αυγά τους χρησιμεύουν σε πολλές πειραματικές έρευνες. Ειδικότερα οι αστερίες δεν είναι εδώδιμοι και καθίστανται επικίνδυνοι στα διάφορα οστρεοτροφεία.

Χαρακτηριστικά

Τα εχινόδερμα παρουσιάζουν γενικά τα ακόλουθα επτά χαρακτηριστικά γνωρίσματα:
α) Ακτινωτή συμμετρία στα ώριμα άτομα και αμφίπλευρη στις προνύμφες με σώμα που φέρει λεπτή επιδερμίδα υπεράνω ενός μεσοδερμικού ενδοσκελετού με κινητά ή ακίνητα ασβεστολιθικά πλακίδια ορισμένου σχήματος με αγκάθια. Ο σκελετός αυτός είναι ευδιάκριτος σε όλα τα είδη εκτός από τα ολοθούρια των οποίων τα πλακίδια είναι ορατά μόνο με μικροσκόπιο.
β) Όλα τα εχινόδερμα στερούνται κεφαλής και μερών του σώματος.
γ) Ο πεπτικός σωλήνα είναι απλός ενώ μερικά στερούνται και έδρας.
δ) Το κυκλοφορικό σύστημα είναι ακτινωτό.
ε) Η περισπλαχνική κοιλότητα φέρει βλεφαριδωτά τοιχώματα και είναι σχετικά μεγάλη, τα δε υγρά της περιέχει ελεύθερες αμοιβάδες. Η κοιλότητα αυτή στα ώριμα άτομα μετατρέπεται σε υδροφορικό σύστημα που συνίσταται σε σωληνοειδείς οχετούς με θαλάσσιο νερό και που χρησιμεύει για την κίνηση του ζώου και ενίοτε για την αναπνοή του.
στ) Η αναπνοή γίνεται με μικροσκοπικά βράγχια που φέρονται στους ποδίσκους και στα δε ολοθούρια με διακλαδώσεις του τελικού εντέρου (υδροφόροι πνεύμονες).
ζ) Το νευρικό σύστημα συνίσταται από ένα περι-οισοφαγικό κλοιό με πέντε βραχιόνιους κλάδους που φέρουν αισθητήρια όργανα.

Πολλαπλασιασμός

Τα εχινόδερμα είναι γονοχωριστικά, με σπάνιες εξαιρέσεις ενώ και τα δύο φύλα είναι εξωτερικά όμοια. Τα αυγά τους πλούσια σε αριθμό γονιμοποιούνται στη θάλασσα. Οι δε προνύμφες που είναι βλεφαριδωτές διαφανείς κολυμπούν ελεύθερα και υπόκεινται σε πολλές μεταμορφώσεις. Πολύ λίγα είδη φέρονται να είναι ζωοτόκα. Μάλιστα μερικά ξ αυτών αναπαράγονται αγενώς με αυτοτομή και πολλά εξ αυτών αναγεννούν αμέσως τα αποκομμένα μέρη τους.

Ταξινόμηση

Παλαιότερα τα εχινόδερμα ταξινομούνταν μαζί με τα κοιλεντερωτά υπό το όνομα «ακτινωτά». Σήμερα όμως θεωρούνται ιδιαίτερη συνομοταξία των ασπόνδυλων, δεδομένου ότι είναι τα μόνα ζώα με σύνθετα οργανικά συστήματα και που παρουσιάζουν ακτινωτή συμμετρία
Υπολογίζεται μάλιστα, από τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά τους (υδροφορικό σύστημα, ασβεστολιθικό σκελετό, ποδολαβίδες) ότι αποτέλεσαν ειδική κατηγορία ζώων από την κάμβριο περίοδο.

Πηγές

* "Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου" τ.8ος, σ.616-617