Εξωηλιακός πλανήτης (extrasolar planet) ή εξωπλανήτης ονομάζεται κάθε πλανήτης που δεν ανήκει στο δικό μας Ηλιακό Σύστημα, δεν περιφέρεται δηλαδή περί τον Ήλιο. Μέχρι τη δεκαετία του 1990 οι πλανήτες αυτοί ήταν αποκλειστικά θέμα των θεωρητικών της Μικροκοσμογονίας και των συγγραφέων επιστημονικής φαντασίας. Η ύπαρξή τους ή μη αποτελούσε ένα από τα μεγαλύτερα ερωτηματικά της αστρονομίας, όμως δεν υπήρχαν τα τεχνικά μέσα για να εντοπιστούν. Οι ανακαλύψεις όμως της δεκαετίας του 1990 άλλαξαν ριζικά το σκηνικό: Το 1992 ανακαλύφθηκαν οι πρώτοι τέτοιοι πλανήτες, να περιφέρονται γύρω από τον πάλσαρ PSR 1257+12, από τους Wolszczan και Frail, και το 1995 οι πρώτοι εξωηλιακοί πλανήτες γύρω από ένα «συνηθισμένο» αστέρα όπως ο Ήλιος (τον 51 Πηγάσου), από τους Michel Mayor και Didier Queloz.

Σήμερα είναι γνωστοί 268[1] εξωηλιακοί πλανήτες. Πρέπει να σημειωθεί ευθύς ότι: 1) Ο αριθμός αυτός μεταβάλλεται γρήγορα, καθώς νέες ανακαλύψεις προστίθενται κάθε λίγο. Ο κλάδος του «κυνηγιού πλανητών» είναι ένας από τους γρηγορότερα αναπτυσσόμενους της αστρονομίας, και συγκεντρώνει το ενδιαφέρον όλο και περισσότερων επιστημόνων, αλλά και σημαντικές επενδύσεις σε εξοπλισμό και κονδύλια. 2) Οι ανακαλύψεις αυτές είναι όλες πλην μιας έμμεσες, δηλαδή τα σώματα αυτά δεν είναι παρατηρήσιμα με τηλεσκόπιο, εξαιτίας των τεράστιων αποστάσεών τους από τη Γη (δεκάδες έτη φωτός απέχουν οι πλησιέστεροι). Ανιχνεύσιμες είναι μόνο οι φασματοσκοπικές (συνήθως), φωτομετρικές ή αστρομετρικές μεταβολές που επιφέρει η κίνησή τους γύρω από τους αστέρες τους στο φως ή τη θέση των αστέρων αυτών.

Τρόποι εντοπισμού

Ο εντοπισμός των εξωηλιακών πλανητών σήμερα γίνεται με κυρίως τρεις τρόπους:

* Με μέτρηση στη μεταβολή της ακτινικής ταχύτητας του αστέρα. Ένας πλανήτης που περιστρέφεται γύρω από ένα άστρο ασκεί πάνω του βαρυτική δύναμη και προκαλεί μια μικρή έκκεντρη κίνηση του αστέρα (για σύγκριση, η Γη βγάζει τον Ήλιο περίπου 500 km «εκτός θέσης»). Η μεταβολή αυτή γίνεται αντιληπτή καθώς ο αστέρας πλησιάζει και απομακρύνεται εξαιτίας αυτής της κίνησης από τη Γη, κάτι που προκαλεί αλλαγές στο φάσμα του εξαιτίας του φαινομένου Ντόπλερ. Τα σημερινά φασματοσκόπια είναι αρκετά ευαίσθητα ώστε να μπορούν να εντοπίσουν τις μεταβολές αυτές, κυρίως για πλανήτες μεγέθους του Δία που κινούνται γύρω από άστρα σε μέσες αποστάσεις (έως μερικές εκατοντάδες έτη φωτός).

* Με μέτρηση της μείωσης της φωτεινότητας του αστέρα, καθώς ο πλανήτης πραγματοποιεί διάβαση μπροστά από το δίσκο του αστεριού. Η μέθοδος αυτή εξαρτάται από τον (τυχαίο) προσανατολισμό της εκλειπτικής του πλανήτη σε σχέση με τη γη, έτσι ώστε οι διαβάσεις του πλανήτη να είναι παρατηρήσιμες (δηλαδή από τη δική μας θέσει παρατήρησης η τροχιά του πλανήτη να τέμνει το δίσκο του ήλιου του). Υπολογίζεται ότι περίπου 10% των πλανητικών συστημάτων είναι έτσι προσανατολισμένα.

* Με την παρατήρηση της βαρυτικής μικροεστίασης που προκαλείται από τυχόν πλανήτες που μπορεί να διαθέτει ένα άστρο. Η ύπαρξη πλανητών προκαλεί επιπλέον βαρυτική εκτροπή του φωτός που περνάει κοντά από ένα άστρο, σε σχέση με αυτή που προκαλεί το άστρο μόνο του. Με μέτρηση της διαφοράς στην εκτροπή διαπιστώνεται η ύπαρξη πλανητών. Η μέθοδος αυτή αποκαλύπτει κυρίως πλανητικά συστήματα που βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση από το δικό μας (χιλιάδες έτη φωτός).

* Άλλες μέθοδοι για τον εντοπισμό πλανητών είναι αυτή της αστρομετρίας, που βασίζεται στη οπτικά παρατηρούμενη μετατόπιση ενός άστρου από την προβλεπόμενη θέση του λόγω της έλξης από τυχόν πλανήτες, και η χρονομέτρηση πάλσαρ που αξιοποιεί τη μεταβολή στην περίοδο ενός πάλσαρ. Χρήσιμα συμπεράσματα για πιθανή ύπαρξη πλανητών μπορούν να εξαχθούν και από τη μελέτη του περιαστρικού δίσκου ενός άστρου. Κάποια «κενή» ζώνη σε έναν τέτοιο δίσκο μπορεί να έχει προκληθεί από έναν πλανήτη που «απορροφά» το υλικό που βρίσκεται εκεί.

Χαρακτηριστικά των εξωηλιακών πλανητών

Εξαιτίας των έμμεσων μεθόδων ανακαλύψεως, οι περισσότεροι εξωηλιακοί πλανήτες που βρέθηκαν είναι γιγάντιοι πλανήτες που μοιάζουν περισσότερο στον Δία παρά στη Γη, αλλά που απέχουν από τον κεντρικό τους αστέρα συνήθως πολύ λιγότερο από όσο ο Δίας από τον Ήλιο. Λόγω της εγγύτητάς του στο άστρο του και του μεγάλου του μεγέθους, ένας πλανήτης αυτού του τύπου κατατάσσεται συνήθως -ανεπίσημα- ως Καυτός Δίας ή Καυτός Ποσειδώνας. Προς το παρόν εντοπίζονται περισσότεροι πλανήτες αυτού του μεγέθους, και σε τέτοια μικρή απόσταση από το κεντρικό αστέρι, επειδή αφενός οι διαταραχές που προκαλούνται στο φάσμα του αστέρα είναι μεγαλύτερες, και επομένως πιο εύκολα παρατηρήσιμες, αφετέρου η περίοδός τους είναι πολύ μικρή, και τα αποτελέσματα των παρατηρήσεων μπορούν να επαναληφθούν και να επαληθευτούν με ευκολία.

Μεγάλη δραστηριότητα αναπτύχθηκε από τους θεωρητικούς επιστήμονες προκειμένου να εξηγηθεί η ύπαρξη αυτών των σωμάτων, ανεξήγητη από τις κλασικές θεωρίες σχηματισμού πλανητών. Μια από τις θεωρίες που προσπαθούν να εξηγήσουν την εγγύτητα αυτή των πλανητών στο άστρο τους, είναι αυτή της πλανητικής μετανάστευσης, σύμφωνα με την οποία αυτοί οι γίγαντες αερίου σχηματίζονται σε πιο απομακρυσμένα σημεία του ηλιακού τους συστήματος και στη συνέχεια μετακινούνται στο εσωτερικό λόγω παλλιροϊκών δυνάμεων ή άλλων διαταραχών.

Εξωηλιακοί πλανήτες και ζωή

Εκτιμάται σήμερα ότι πάνω από το 10% των αστέρων του τύπου του Ηλίου διαθέτει πλανήτες. Η ανακάλυψη αρκετών εξωηλιακών πλανητών θέτει σε νέες βάσεις το ζήτημα της υπάρξεως εξωγήινης ζωής, καθώς δίνει μια καλύτερη εικόνα της στατιστικής πιθανότητας ανάπτυξης ζωής στο γαλαξία μας (σύμφωνα και με την εξίσωση Ντρέικ). Σήμερα, ο δεύτερος πλανήτης του ερυθρού νάνου αστέρα Gliese 581, περίπου 20 έτη φωτός από τη Γη, φέρεται ως το καλύτερο μέχρι στιγμής παράδειγμα εξωπλανήτη λίγο μόνο μεγαλύτερου από τη Γη που περιφέρεται σε τέτοια απόσταση από τον αστέρα του (μέσα στη λεγόμενη «κατοικήσιμη ζώνη») ώστε να είναι δυνατή η εμφάνιση και η ανάπτυξη της ζωής πάνω του. Η ύπαρξη ζωής σχεδόν σε όλους τους υπόλοιπους εξωηλιακούς πλανήτες αποκλείεται, καθώς πρόκειται για γίγαντες αερίων με πολύ υψηλές θερμοκρασίες στην ατμόσφαιρά τους.

Ελεύθεροι πλανήτες

Εκτός από πλανήτες που περιφέρονται γύρω από άλλους αστέρες, γίνονται θεωρητικές συζητήσεις και μη επιβεβαιωμένες παρατηρήσεις σχετικές με σώματα διαστάσεων και μαζών πλανητών που δεν κινούνται γύρω από άλλο σώμα, αλλά βρίσκονται ελεύθεροι στο χώρο του Γαλαξία ή και εκτός γαλαξιών. Επειδή τέτοια ουράνια σώματα, αν υπάρχουν, δεν περιλαμβάνονται στον ορισμό του «πλανήτη» που δίνει η Διεθνής Αστρονομική Ένωση, η σχετική συζήτηση ανήκει σε άλλο λήμμα, το ελεύθερα πλανητικά σώματα, με σχετικούς ανεπίσημους όρους στην αγγλική τους "rogue planets" και "interstellar planets".

Παραπομπές

1. ↑ The Extrasolar Planets Encyclopaedia, ανακτήθηκε 14/12/07

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Ερευνητικά προγράμματα

Πηγές πληροφοριών

Αστρονομία

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License